• ORTALAMA ÜSULU

Müəssisələrdə istehsala göndərilən ilk maddə(xammal) və matrealların alınma qiymətlərinə görə qruplaşdırmaq bəzən çox çətin olur , yəni istehsala göndərilən ilk maddə və matrealın hansı satınalma qrupundan olduğuna fiziki və sistem üzərindən nəzarət etmək çox çətin olur . Bu zaman biz Ortalama Maya Dəyəri üsulundan istifadə edərək , istehsala göndərilən ilk maddə(xammal) və matrealların maya dəyərini hesablaya bilərik .

Bu üsulla , istehsala göndərilən və anbarda qalan ilk maddə(xammal)  və matrealların bir vahidinin ortalama qiyməti(maya dəyəri) hesablanaraq tapılır . Bu qiymət həm istehsala göndərilən , həm də anbarda qalan ilk maddə və matrealın ortalama qiyməti(maya dəyəri) olur .

İstehsalda istifadə olunan ilk maddə və matrealların bazar qiymətinin tez-tez dəyişməsi ,  bunların az miqdarlarla və aşağı qiymətlə olması , həmçinin istehsala da az miqdarlarla göndərilməsi halında Ortalama Maya Dəyəri üsulundan istifadə olunması daha məqsədəuyğundur .

Bu üsuldan istifadə olunması asan bir metoddur .

Düstur:

• SON GİRƏN İLK ÇIXAR (Last-In-First-Out = LIFO )üsulu

  Qeyd : Xammal və materialların İlk maddə və matrial adlandırılması daha doğru olardı , çünki bəzən müəssisə hazır məhsul alış və satışı ilə məşğul olurki bu zamanda bu metodda hazır məhsula xammal deyilməsi normal olmazdı . 

Bu üsulda istehsala(satışa) ilk göndərilən İLK MADDƏ (XAMMAL)və materiallar anbara ən son girən İLK MADDƏ (XAMMAL)və materiallardır . LİFO üsulu FİFO üsulun tam tərsi olan bir üsuldur . LİFO üsulunda hər qrup İLK MADDƏ (XAMMAL)və materiallar özünəməxsus qiymətlər ilə anbar qeydlərinə əlavə edilir . İstehsala göndərilən  İLK MADDƏ (XAMMAL)və materialların qiyməti (maya dəyəri) , anbara son qəbul edilən İLK MADDƏ (XAMMAL)və material qrupunun bir vahdinin qiyməti(maya dəyəri) ilə hesablanır . Əgər anbara qəbul edilən ən son İLK MADDƏ (XAMMAL)və material qrupunun miqdarı istehsal üçün azlıq təşkil edərsə , bu zaman daha öncə qəbul edilmiş qruplardan çatışmayan miqdar qədər istifadə edilir , bu zaman hər qrup istehsala özünə aid qiymət ilə göndərilir .

• İLK GİRƏN İLK ÇIXAR (First-In-First-Out=FIFO) üsulu

 Qeyd : Xammal və materialların İlk maddə və matrial adlandırılması daha doğru olardı , çünki bəzən müəssisə hazır məhsul alış və satışı ilə məşğul olurki bu zamanda bu metodda hazır məhsula xammal deyilməsi normal olmazdı . 

Bu üsulla qiymətləndirmə zamanı , müəssisənin anbarına müxtəlif qiymətlərlə hissə hissə daxil olmuş İLK MADDƏ ( XAMMAL )və materialların qəbuletmə ardıcıllığı qorunaraq hər bir hissə(qrup) miqdarı və bir vahid qiyməti ayrı ayrılıqda öz qrupuna uyğun şəkildə  hesablanır . Satınalma tarixinə əsasən İLK MADDƏ (XAMMAL)və materiallar qruplaşdırılır .

Milli Mühasibat Uçotu Standartları qüvvəyə minənədək aşağıdakı balansarxası hesablar var idi:

İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər 001
Məsuliyyətli mühafizəyə qəbul edilmiş mal-material qiymətliləri 002
Emala qəbul edilmiş materiallar 003
Komissiyaya qəbul edilmiş mallar 004
Quraşdırılmağa qəbul edilmiş avadanlıqlar 005
Ciddi hesabat blankları 006
Zərərə silinmiş ümidsiz debitor borcları 007
Alınmış ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı 008
Verilmiş ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı 009
Mənzil fondunun köhnəlməsi 014
Zahirən abadlıq obyektləri və digər bu kimi obyektlərin köhnəlməsi 015

Balansarxası hesablar müəssisəyə məxsus olmayan, lakin müvəqqəti onun istifadəsində, yaxud sərəncamında (icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər, məsuliyyətli mühafizədə, təkrar istehsalda və s.  olan maddi sərvətlər) olan qiymətlilərin, şərti hüquq və öhdəliklərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək, həmçinin ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarına nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu.
Qeyd edim ki, bu hesablarda olan məlumatlar balansda əks olunmurdu. Sadəcə məlumat xarakterli balansdankənar uçot aparılırdı.
Yeni standartlarda belə bir uçot nəzərdə tutulmayıb. Amma bu o demək deyil ki, belə məlumatlar təşkilaların uçotunda qeyd olunmayacaq. Məsələn, icarəyə götrülmüş əsas vəsaitlər artıq 14 saylı Milli Standarta əsasən, uçota alınır. Burada bütün aspektlər nəzərə alınıb. Və yaxud, emala qəbul olunmuş materiallar. Həmin materialların mülkiyyət hüququ başqa şəxsə məxsusdur və onlar emal olunduqdan sonra  həmin şəxsə qaytarılmalıdır. Belə məlumatlar təşkilatın maliyyə hesabatlarında əks olunmasa da, maliyyə hesabatlarına əlavə olunan «Uçot siyasəti və maliyyə hesabatlarına izahlı qeydlər»də əks etdirilə bilər.

Mühasibat balansı haqqında anlayış və onun rolu

«Balans» termini ümumiyyətlə mühasibat uçotu, tə­­sərrüfat fəaliy­yə­ti­nin təh­lili, planlaşdırma sahəsində iş­ləyən mütəxəssislərə məlumdur. Ter­min «ba­lans» latın sö­­züdür, «bislanx» sözünü göstərir, yəni bis-iki, lanx-tə­rə­zinin bir-bi­rinə bərabər olan iki hissəsi. Bu bərabərlik sim­volu 1946-cı ildə keçirilmiş Mü­­hasiblərin Beynəlxalq Konqresində qəbul olunmuş qerbində əks olunmuşdur.

İqtisadiyyatda müxtəlif formalarda balanslar mə­lum­dur. Bunlardan mü­ha­sibat balansı, müəssisənin mən­­­fəət və zərərini xarakterizə edən ba­lans­lar, əsas fond­­ların balansı, əhalinin gəlir və xərclərini müəyyən edən ba­lan­slar, material balansları, əmək ehtiyatları ba­lan­sı, sahə­lər­arası balans və sair tərtib olunur.

Əsas vəsaitlər istehsal prosesinin əsas elementlərindən biri olduğu üçün onların dəyəri məhsul istehsalına çəkilən xərclərin tərkibinə daxil edilməlidir. Bu əsas vəsaitlərə köhnəlmə (amortizasiya) hesablamaqla həyata keçirilir.

Amortizasiya - əsas vəsaitlərin dəyərinin istehsal edilmiş məhsula(işlərə, xidmətlərə) hissə-hissə keçirilməsidir. 

Mühasibat uçotunda bir neçə amortizasiya metodu var:

• düzxətli metod;
• qalıq dəyəri metodu;
• istehsal metodu;
• istifadə müddətinin illərinin cəmi metodu.

Avans hesabatı- təhtəl şəxs tərəfindən tərtib və təqdim edilmiş nümunəvi sənəd forması.

Avizo- qarşılıqlı hesablaşmanın yaxud başqa formada olan hesablaşmanın vəziyyətinin dəyişməsi haqda bir təşkilatın üçüncü şəxsə rəsmi bildirişidir. Avizo poçt yaxud teleqraflı formada olur.

Akkreditiv- alıcının xahişi və göstərişi ilə malsatanın ödənişinin bank tərəfindən aparılan öhdəçiliyidir.

Mühasibat balansının aktivi- əmlakın tərkib və yerləşməsinə görə pul ifadəsində yerləşməsini mühasibat balansında əks etdirilən hissəsidir.

Aksept- pul və mal sənədlərinin ödənişə razılığıdır.

Aksiz- malın malalan tərəfindən ödənilən qiymətinə daxil edilən vasitəli vergidir.

Amortizasiya- əsas vəsaitlərin köhnəlməsi və onların istehsal olunmuş məhsulun dəyərinə keçirilən hissəsidir.

Amortizasiya ayırmaları- əsas vəsaitlərin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən amortizasiya olunmuş hissəsinin pul ifadəsidir.

Analitik uçot- əmlak, öhtəlik və təsərrüfat əməliyyatları haqda hər bir sintetik hesabın daxilində detallaşdırılmış informasiyaların material və digər mühasibat uçotu hesablarının şəxsi hesablarında aparılan uçotdur.

Auksion- alıcının müsabiqəsinə əsasən malların növbəti satışı.

Mühasibat balansı- təşkilatın əmlakının tərkibi, yerləşməsi və əməələ gəlmə mənbələri üzrə vəziyyətini pul ifadəsində əks etdirməklə müəyyən tarixə tərtib olunan informasiya mənbəidir.

Bank ssudası- kreditləşmə qaydasında bank tərəfindən təşkilata təqdim olunan pul vəsaitinin məbləği.

Broker- mal, qiymətli kağız, valyutalar (şəxs, firma, təşkilat) üzrə satıcı və alıcılar arasında vasitəçi........

Mühasibat uçotu – müəssisə və təşkilatın habelə dövlət qurumunun maliyyə və təsərüffat əməliyyatlarını özündə cəmləşdirən uçot sistemidir .

Mühasibat uçotu istifadəçiləri istifadəsinə görə iki yerə , daxili və kənar istifadəçi qrupuna ayrılır .Bu elə bir sistemdir ki , hər bir müəssisəni bunsuz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Mühasibat şöbəsinin işi müəssisənin daxili idarəetmə hesabatlarının və maliyyə hesabatlarının hazırlanması, vergi uçotunun aparılmasıdır.Müəssisınin mühasibat sisteminin düzgün qurulmasını təmin edən digər amil mühasiblər arasında iş bölgüsünün düzgün aparılması və işin faydalı əmsalının yüksəldilməsidir .Mühasibat sahəsi elə bir sahədir müəssisəyə öz xərcləri ilə normal planlama , büdcə və idarəetmə standartları gətirir .Mühasibat uçotunun rəhbərliyi vaxtında etibarlı və düxgün məlumatla təmin etməsi sistemin düzgün və effektiv qurulması ilə nətilənir . Mühasibat şöbəsinin iş prinsibi çətin və məsuliyyətli öhdəliyi icra etmək , dəqiq və informasıyalı olmaqdır .Maliyyə hesabatlarının hazırlanması müəssisə rəhbərliyinə təqdim edilməsi mühasibat uçotunun əsas vəzifələrindəndir . Balans , Mənfəət və Zərər , Nağd pulun hərəkəti hesabatı , kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat kimi hesabatlar müəssisənin əsas maliyyə hesabatlarıdır . Nəhayət idarəetmə, maliyyə və vergi uçotu sistemlərinin səmərəli şəkildə qurulması vacib bir məsələdir . Məlum məsələdir ki , hər bir müəssisə fəaliyyəti zamanı gəlir və ya zərər edə bilər .Düzgün qurulmuş mühasibat uçotu sitemi sayəsində keçmiş nəticələrin analizi ilə gəlir artırıla , zərər isə azaldıla bilər . Maliyyə hesabatlarının investorlara, kreditorlara, müştərilərə təqdim olunması müəssisənin şəffaf idarəetmə standartından xəbər veriri . Mühaibat uçotunun əsasları saytımızın “Mühasibat uçotu” bölməsində yayımlanır və bundan sonra da yayımlanacaq .Burada müxətlif bölmələrdə , əsas təsərrüfat sahələrinin mühasibat uçotu, uçotun təşkili və müxtəlif növ müəssisələrdə uçotun aparılması qaydaları yayımlanacaq.Həmçinin mühasibat uçotunun yerli və Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları barəsində məqalələr yayımlanacaq .Mühasibat uçotu və audit ayrılmaz cütlük olduğundan ishbook.com saytına bir mühasibat uçotu kitabı gözü ilə baxa bilərsiniz . Və beləliklə siz mühasibat uçotu haqqında qanun , mühasibat uçotunun vəzifələri , mühasibat uçotunun normativ tənzimlənməsi kimi anlayış və nəzəriyyələr ilə tanış olacaqsınız . Həmçinin saytda yeni və köhnə hesablar planı ilə tanış olacaq , mühasibat uçotunun yeni hesablar planının tətbiqinə dair biliklərə yiyələnəcəkisiniz .Məlum məsələdir ki , çoxunuz mühasibat kurslarına yazılaraq maddi çətinliklər ilə üzləşirsiniz amma siz hər gün müəyyən saat vaxtınızı ayıraraq online qaydada mühasibat dərslərini oxuyub bilik səviyyənizi artıra bilərsiniz .

KAPİTALLARIN, FONDLARIN, EHTİYATLARIN
VƏ CƏLB EDİLMİŞ VƏSAİTLƏRİN UÇOTU

• Nizamnamə kapitalının uçotu
• Şübhəli borclar üzrə ehtiyatın uçotu
• Əlavə kapitalın yaranması və uçotu
• Ehtiyat kapitalının uçotu

Əlavə kapitalın yaranması və uçotu

Əlavə kapital - maliyyə vəsaitlərinin daxili mənbələrindən biri hesab olunur, əsasən dövriyyədən kənar aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində aşkar edilən, onların dəyərinin artması, əvəzsiz alınmış qiymətlilər, cmissiyon gəlirlərin hesabına yaranır. Əlavə kapitalın yaranması qaydası normativ aktlarla nizama salınır.

Əlavə kapital xüsusi maliyyə resurslarının mənbələrini artırır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, əmlakın yenidən qiymətləndirilməsi zamanı onun dəyərinin artması, səhmlərin əlavə emissiyası, habelə, əvəzsiz alınmış qiymətlilərin hesabına yaranır.